Jaarprijs Wetenschapscommunicatie voor HOGENTenaar Katrijn Vannerum en UGent-prof Thijs Lambrecht.
Katrijn Vannerum, HOGENT-lector groenmanagement, geraakte gefascineerd door een herbarium van 200 jaar oud en ging er samen met UGent-prof Thijs Lambrecht mee aan de slag. Het resultaat was het onderzoeksproject 'Florient: twee eeuwen Oost-Vlaamse flora' en het boek ‘Groen van toen. De verdwenen flora van Oost-Vlaanderen’. Ze behoren daarmee tot het kransje laureaten voor de Jaarprijs Wetenschapscommunicatie 2022. En ze maakten daarnaast duidelijk dat dit stukje (biologische) geschiedenis ons veel leert over vandaag.
De Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten en de Jonge Academie reiken de prijs voor wetenschapscommunicatie uit aan onderzoekers die zich sterk hebben ingezet om hun onderzoek op een toegankelijke manier bekend te maken en te delen met het publiek. En met het Florientproject lieten de onderzoekers op dat vlak weinig aan het toeval over: met hun onderzoeksresultaten creëerden ze een nieuwe databank en een rondreizende tentoonstelling, werkten een zoektocht voor gezinnen uit en publiceerden het boek ‘Groen van Toen. De verdwenen flora van Oost-Vlaanderen’ (zie kaderstuk).
Het verhaal van het onderzoek begint eigenlijk in 1815, bij een zekere Charles Van Hoorebeke. Die droogde alle plantensoorten die hij in het wild vond in een gebied dat ongeveer samenvalt met Oost-Vlaanderen en plakte ze in een boek. Zijn unieke collectie wordt nog altijd bewaard in de Plantentuin van UGent.
Katrijn, die biologe is, geraakte sterk geboeid door het herbarium en wou nagaan in welke mate de plantensoorten van toen nu nog aanwezig zijn. Ze vond een medestander in professor Thijs Lambrecht, die zich als historicus op de geschiedkundige context concentreerde, en in de Provincie Oost-Vlaanderen die het project mee subsidieerde.
Basis van ecosysteem
Het onderzoek leidde tot opmerkelijke resultaten: “Zo’n 40 procent van de toenmalige plantensoorten zijn intussen bedreigd en maar liefst 133 soorten zijn uit de provincie verdwenen. En dat is een angstwekkende evolutie”, benadrukt Katrijn. “Planten zijn immers de basis van een ecosysteem. Als er plantensoorten verdwijnen, gaat onvermijdelijk ook het dierlijke leven achteruit.”
Dat er nu andere planten groeien die er toen niet waren, kan daar weinig aan verhelpen, weet Katrijn: “Nieuwe planten zijn vaak exoten: planten waarvan de zaden hier terechtkomen via de mondiale handel. Sommige daarvan – zoals de reuzenberenklauw - zijn invasief, wat betekent dat ze andere planten overwoekeren. Doordat ze hier geen natuurlijke vijanden hebben, duwen ze de inheemse soorten weg. En zo bedreigen ze de biodiversiteit, want insecten, vlinders en andere dieren zijn voor hun overleven afhankelijk van die inheemse soorten.”
"Als plantensoorten verdwijnen, gaat ook het dierenleven achteruit."
Katrijn Vannerum, lector groenmanagement.
Droogte
De redenen voor het verdwijnen van de plantensoorten klinken vertrouwd. Landbouwmechanisatie is er een van. Daarnaast spelen ook overbemesting en de toegenomen aanwezigheid van stikstof in de lucht een belangrijke rol, net als vervuild oppervlaktewater.
En dan is er nog de uitdroging van de bodem. Dat thema haalt de jongste tijd vaak de media, waardoor het een recent probleem lijkt, maar niets is minder waar, benadrukt Katrijn: “Ook in de 19e eeuw was men al sterk bezig met het draineren van de bodem, waardoor het regenwater versneld afgevoerd werd en dus niet in de bodem kon dringen. Nu is dat probleem er alleen maar groter op geworden.”
Het onderzoek toont aan dat biodiversiteit die onder druk staat en het verdwijnen van soorten geen problemen zijn die ver van ons staan: “Als het gaat over uitstervende soorten, denken vele mensen spontaan aan exotische diersoorten als de neushoorn, maar het gebeurt in onze eigen achtertuin, alleen minder opvallend: als planten verdwijnen, wil dat zeggen dat de kwaliteit van ons leefmilieu achteruitgaat en is ook het voorbestaan van sommige diersoorten bedreigd”, besluit Katrijn.
Of hoe een herbarium van 200 jaar oud ons met de neus op de feiten drukt.
Katrijn Vannerum en Thijs Lambrecht dingen, net als de andere laureaten, ook mee naar de EOS-publieksprijs.
Onderzoek tot leven gebracht
- Databank: in de databank vind je alle plantensoorten uit het herbarium met hun vindplaats, oude naam en extra uitleg over hoe ze medicinaal, culinair, economisch ... gebruikt werden. Je vindt er ook inspiratie voor je beheerplan, natuurinrichting of heraanleg als je kiest voor streekeigen beplanting en zo je steentje bijdraagt tot de SDG's, biodiversiteit en klimaat. De databank is vrij te raadplegen via de website van Oost-Vlaanderen.
- De rondreizende tentoonstelling Florient Express liet de bezoekers kennis maken met de planten die Van Hoorebeke twee eeuwen geleden verzamelde en legde uit hoe het komt dat die planten uit onze regio’s verdwenen zijn.
- Zoektocht voor gezinnen: de onderzoekers werkten ook een gezinszoektocht uit, met verdwenen planten in een hoofdrol.
- Wandeling in de UGent Plantentuin langs bedreigde en lokaal verdwenen inheemse planten. Je herkent de planten aan het Florient-infobordje.
- Boek ‘Groen van Toen. De verdwenen flora van Oost-Vlaanderen’: in het voorjaar publiceerden de onderzoekers een boek over het herbarium van Van Hoorebeke en het verdwijnen van planten in de natuur. Het boek 'Groen van toen' is uitgegeven bij Academia Press en kost 25,99 euro.
Publicatiedatum: 26/10/2022